Het Oostelijk Havengebied bestaat bijna helemaal uit tussen 1874 en 1927 aangelegde kunstmatige schiereilanden. De Amsterdamse haven was aan uitbreiding toe, omdat de zeeschepen steeds groter werden, en de bestaande havens door aanleg van spoorlijnen naar het Centraal Station slecht bereikbaar waren geworden. De belangrijkste gebruikers van de nieuwe terreinen waren de grote rederijen die geregelde lijndiensten op onder meer Indonesië, Suriname en de Verenigde Statenonderhielden.
Het nieuwe havengebied lag eigenlijk van het begin af aan de verkeerde kant van Amsterdam. Want in 1876 werd het Noordzeekanaal geopend en door de bouw van de Oranje Sluizen werd het IJ afgesloten van de Zuiderzee. Toch kende het gebied een bloeiperiode, vooral tussen de wereldoorlogen.
Het onontkoombare einde kwam na de oorlog, toen de meeste lijndiensten wegvielen, en het stukgoederentransport plaats maakte voor container- en bulktransport, waarvoor aan de westkant een havengebied ingericht werd. De passagiersvaart maakte geleidelijk plaats voor de veel snellere luchtvaart. De KNSM is de laatste grote rederij, die het bijltje erbij neergooide, in 1979.
Vier jaar daarvoor had de gemeenteraad al besloten het Oostelijk Havengebied een woonbestemming te geven. Het terrein moest een grote woondichtheid krijgen, liefst honderd woningen per hectare, voor in totaal zeventienduizend bewoners.
Abattoir, veemarkt
Als eerste stap werd een deel van het gebied, het voormalige Abattoirterrein, grenzend aan Indische Buurt, op de gangbare manier bebouwd: met uitsluitend woningen in de sociale sector, volgens een ontwerp door de gemeente. De bestaande bebouwing werd gesloopt, met uitzondering van de poortgebouwen in chaletstijl aan weerszijden van de Veelaan en het gebied werd helemaal opnieuw verkaveld.
De negentiende eeuwse entrepotpakhuizen aan de Cruquiusweg- de gebouwen ‘Maandag’ tot en met ‘Zondag, die een lang lint van meer dan 300 meter vormen, werden verbouwd tot koopappartementen, zoals met zovele pakhuizen in Amsterdam is gebeurd. Ook het stijlvolle in 1961 gebouwde cacao-pakhuis Koning Willem I daarnaast is behouden gebleven als onderkomen van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.Voor de overige gebieden vond in 1986 een omslag in het gemeentelijk beleid plaats. ‘Bouwen voor de buurt’ werd vervangen door ‘bouwen voor de markt’, dat wil zeggen, men streefde naar een mengeling van marktsector en sociale sector. Architectonische schoonheid en stedenbouwkundige allure werden belangrijke criteria. Het bestaande wateroppervlak moest zoveel mogelijk worden gehandhaafd en bestaande gebouwen hergebruikt. Voor ieder deelgebied werd een externe stedebouwkundige ontwerper aangetrokken - vooral deze laatste beslissing heeft het gebied een kwaliteitsimpuls gegeven.
Entrepot-West
Het eerste project volgens het nieuwe beleid was de bebouwing van Entrepot-West: Atelier PRO kreeg daarvoor de opdracht, maar het resultaat spreekt niet iedereen tot de verbeelding. Indruk maakt wel een langgerekt over het water slingerend woonblok, maar overigens is de architectuur wat monotoom en grijs, de 20 verdiepingen hoge Watertoren ronduit armzalig. Een verdienste van PRO is het redden van een douanegebouw en een grote populier.
Later kreeg de wijk een grote kwaliteitsimpuls met basisschool 'De Rietlanden' en gebouw Batavia van Frits van Dongen, en het langs de tunnelmond verrezen schuin oplopende superblok van architect Rudy Uytenhaak.
KNSM/Java, Sporenburg, Borneo
Top of the bill werden de volgende projecten, de bebouwing van KNSM-eiland en Java-eiland. Hier verrees meesterlijke architectuur met grote monumentale gebouwen, schitterende bruggen, een prachtig vormgegeven openbare ruimte, alles in een zeldzaam voorkomende variatie. Minder indruk maakte de 'zee van laagbouwwoningen' op de eilanden Borneo en Sporenburg, maar drie megablokken tussen de laagbouw zorgen voor monumentaliteit, en twee grillige bruggen voor een heel bijzondere ervaring. Trekpleister voor toeristen is de Scheepstimmermanstraat, waar elke huiseigenaar zelf het huis van zijn dromen mocht laten bouwen door een zelfgekozen architect.
Kortom, de nieuwe wijk heeft een spraakmakende allure. Ab Oskam, de voormalige directeur van de dienst Ruimtelijke Ordening meent (Het Parool, 2002): 'Dit Oostelijk Havengebied is een resultaat dat je nergens op de wereld aantreft.(...) Ik durf dat zonder aarzeling te zeggen, want ik heb inmiddels heel wat bekende en onbekende waterfronten op deze aardbol bezocht en zelfs als ik mijn onvermijdelijke chauvinisme met een korrel zout neem, kan ik niet tot een andere conclusie komen.'
Overigens is Amsterdam nog steeds en belangrijke haven, de vijfde van Europa zelfs, waar jaarlijks vijftig miljoen ton goederen wordt verhandeld. Maar dat gebeurt tegenwoordig in het westen van de stad.