In 1989 wordt architect Jo Coenen gevraagd een masterplan te maken voor het KNSM-eiland. Hij komt tot een voor Nederland ongebruikelijk monumentaal ontwerp met zeer grote bouwvolumes. In het midden, over de volle lengte van het schiereiland, wordt een boulevard aangelegd, aan beide zijden geflankeerd door grote en vrij hoge woonblokken. Vooral de zuidzijde is een lust voor het oog.

Twee grote woongebouwen, acht verdiepingen hoog, hebben een lengte van liefst 170 meter, en zijn 60 meter breed. Ze bevatten elk ruim 300 sociale huurwoningen en enkele woon/werk-appartementen in de vrije huursector. Het westelijke gebouw Piraeus is ontworpen door de Duitse architecten Kollhoff en Rapp. Het is een merkwaardig gebouw, donker en somber ogend, maar qua vorm en detaillering van grote schoonheid. Het is op een buitengewoon creatieve manier om een veel lager voormalig havengebouwtje gevlochten. Dat stond op de lijst van de te sparen bouwwerken - de architecten vonden in hun beperking de inspiratie tot hun bijzondere vorm. Pireaus is zeldzaam mooi gedetailleerd. De oostzijde heeft een uiterst gevarieerd patroon van loggia's en vensters. De zuidzijde imponeert door de vorm met de lijnen van het dak die naar het havengebouw aflopen. Staande voor de westelijke toegangspoort met talrijke zuilen past slechts stille bewondering.

Woongebouw aan de Levantkade van architect Bruno Albert. Grote afbeelding: klik op de foto.

Het grote woongebouw daarnaast is ontworpen door de Belgische architect Bruno Albert. Ook dit is een zeer opvallend ontwerp, rijk gedetailleerd en postmodernistisch. De huizen in het middendeel liggen aan een rond, decoratief pleintje met aan de zuidelijke toegang een monumentaal hekwerk van de Belgische Narcisse Tordoir.

Verder naar het westen is Hoogkade/Hoogwerf verrezen, een derde supercomplex, gedeeltelijk in het water staand en visueel eigenlijk vooral tot het Java-eiland behorend. Het is een soort poortgebouw voor het hele schiereiland. Een meervoudige opdracht daarvoor aan vier architectenbureaus werd gewonnen door de Zwitsers Diener& Diener.

Veel oude havengebouwen zijn blijven staan - een grote verdienste van Coenen, die zich graag liet inspireren door de krakers en kunstenaars die er na het vertrek van KNSM hun intrek hadden genomen. De mix van oud en nieuw geeft het eiland een buitengewone charme, geen moment heb je het gevoel dat KNSM nog op gang moet komen. De havengebouwen zijn deels verbouwd tot sociale huurwoningen, deels tot ateliers en bedrijven in de creatieve sector, zoals een voormalige loods van de Koninklijke Nederlandse Stoomboot Maatschappij (KNSM), Loods 6. Architectenbureau Villanova ontwierp er een noodzakelijk geworden nieuwe gevelbekleding voor. Tegenover Loods 6 ligt een bedrijfsparkje van de KNSM, destijds ontworpen door tuinarchitecte Mien Ruijs en nu, zo’n zestig jaar later, onder haar leiding gerestaureerd.

De nieuwbouw aan de noordkant is sober, heeft een zeker achterkantgehalte. Er staat een hoge, twintig verdiepingen tellende zwarte woontoren van architect Wiel Arets. Het is het enige echt verticale accent, uiteraard van verre zichtbaar, met 95 koopappartementen. Verder naar het oosten zijn vier woongebouwen van zes verdiepingen door architectenbureau Quist Wintermans gebouwd. Drie daarvan hebben een U-vorm, het vierde, een 'half gebouwtje', is volgens architect Paul Wintermans als de locomotief die de trein trekt. Je ziet hem vanaf het IJ: wit betonnen gevels met strenge repetitie. Aan de zuidkant hebben de appartementen een deftige uitstraling: rood baksteen, ruime loggia's, entrees die zich splitsen en splitsen.

Aan de kop van het eiland tenslotte, wellicht de meest gewilde locatie van het hele Oostelijk Havengebied, is het monumentale cirkelvorminge koopwoningen-complex Emerald Empire verrezen van Jo Coenen zelf. Vele bewoners hebben hier uitzicht op het druk bevaren deel van het IJ tussen de Oranjesluizen en de monding van het Amsterdam-Rijnkanaal. Rondom het gebouw is een promenade aangelegd, waar het goed wandelen is. Een ring van witgepleisterde villa's langs het water is een mooie afronding van het ontwerp, minder geslaagd zijn de zware penthouses bovenop Emerald Empire.

De openbare ruimte op KNSM is ontworpen door de dienst Ruimtelijke Ordening. De straatprofielen zijn eenvoudig, het plaveisel sober. Het onderscheid tussen oude en nieuwe gebouwen wordt benadrukt door niveauverschillen.

Wie wonen er op het KNSM-eiland?
Pauline Scheper deed in opdracht van de projectgroep Oostelijk Havengebied een onderzoek (2000) naar de woonbeleving van de bewoners. Het bleek dat 76% van de bevolking bestond uit eenpersoonshuishoudens en gezinnen zonder kinderen. De 18% met kinderen waren vooral startende huishoudens met jonge kinderen. De bewoners waren hoog opgeleid, zeer verschillend van de Amsterdamse bevolking als geheel. Ook het inkomen was hoog, een op de vier bewoners voerde een huishouden met een bruto jaarinkomen van meer dan 120.000 gulden. 86% van de bewoners was tevreden over de woning, 62% over de directe woonomgeving. 69% over de woonomgeving van het eiland als geheel. Ze waren vooral enthousiast over het uitzicht, wonen aan het water en de architectuur. Maar over het gebrek aan groen, de parkeermogelijkheden en het voorzieningenniveau waren de bewoners slecht te spreken.

Loods 6, voormalig havengebouw KNSM

© Visual Text